Ongezonde kleurstoffen?
Door Udo Pollmer
Na de grauwe november dagen wordt het in de adventstijd weer bont en stralend. Dat verhoogt ons levensgevoel. Alleen bij kleurstoffen in het eten zijn er betrokken gezichten. Wie weet, misschien zijn die wellicht schadelijk voor de gezondheid?
Kleurstoffen in het eten zijn gevoelsmatig een moderne uitvinding. Enkele van onze huidige E-nummers waren echter al in het Stenen Tijdperk en vogue, zoals grotschilderingen laten zien: aardpigmenten zoals rode en gele oker – E 172, wit krijt –E170 of zwarte kool – E153.
In de loop van de eeuwen kwamen er steeds weer nieuwe stoffen bij. Het rode alizarine uit de meekrap wortel, dat lever- en nierschade veroorzaakt; of de “gele lack” uit de kruisdoornbes, een grof laxeermiddel. Daarbij schaarden zich kleurrijke mineralen zoals het hoog giftige rode arseen, het vermiljoen, een kwikzilverkleurstof of de oranje loodmenie.
Klinkt niet erg gezond. Niettemin ging er aldoor een groter gevaar uit van leverbot, lintwormen en kleerluizen. De ironie van de geschiedenis wil, dat kleurstoffen vaak zo giftig waren, dat ze, bijvoorbeeld in het eten, vaak een einde maakten aan...
...ongenode parasieten. Zoals haaranalyses aantoonden, werd een arseenverfstof Napoleon fataal. Destijds werden kostbare tapijten met veronesegroen , een arseen houdend pesticide, ingekleurd. Daardoor vielen ziekteverwekkers zoals wantsen dood neer. Het is goed mogelijk dat Napoleon dankzij zijn gifgroene tapijten langer leefde, ook al kostten ze hem uiteindelijk toch het leven.
De bonte giffen eisten talrijke slachtoffers: In het jaar 188o vonden Amerikaanse chemici in een op de twee snoepwaren giftige minerale kleurstoffen. Vooral gekonfijte vruchten werden kinderen fataal. Anderen stierven aan vervalsingen, zoals paprikapoeder, dat met loodmenie aangelengd was. Dankzij de gestegen wetenschap lukte het, deze samenhangen eindelijk te verklaren.
Al vrij spoedig losten de nieuw ontdekte teer-verfstoffen de minerale kleurstoffen af. Omstreeks 1900 waren bij het Keizerlijke Patentbureau al 15.000 kunstmatige kleurstoffen aangemeld. De nieuwe kleuren waren meestal ongevaarlijker dan hun voorgangers en ze hadden een belangrijk neveneffect: Velen maakten zich waar als kiem killers. Zodoende kwam niet alleen kleur in de aanbieding, maar de spijzen werden ook langer houdbaar en hygiënischer. Tot op heden zijn enkele van deze verfmiddelen in gebruik ter bestrijding van parasieten, bacteriën en schimmels zoals methyleenblauw, malachietgroen of gentiaanblauw.
Levensmiddelenindustrie kleurt ijverig, om grondstoffen te sparen
Met de industrialisering ontstond een leger aan fabrieksarbeiders, dat op hun beurt aangewezen was op de waren van de zich ontwikkelende levensmiddelenindustrie. En die verfde vlijtig, ook, om op grondstoffen te bezuinigen: Zo verving de knalgele maar bittere picrinezuur de hop in het bier. Daar picrinezuur ook tegen lintwormen hielp, was een cafébezoek vaak heilzamer dan een artsenconsult.
De van staatwege verlangde hygiëne-maatregelen zoals vleeskeuring en riolering bewezen zich als zeer effectief. De levensverwachting steeg maar daarmee wonnen ouderdomsziekten zoals kanker aan betekenis. Toen enkele azo-kleurstoffen als kankerverwekkend ingedeeld werden, kwamen meteen alle “kunstmatige” kleurstoffen in het verdomhoekje. Zo kwam omstreeks het jaar 2000 de plantaardige kleurstoffen in de lift, nadat het eindelijk gelukt was, hen door chemische kunstgrepen de nodige stabiliteit te verlenen.
Onlangs publiceerde de Amerikaanse gezondheidsautoriteit FDA hun resultaten met betrekking op natuurlijke kleurstoffen: Velen bevatten teveel oplosmiddelen, gevolgd door teveel zware metalen, pesticiden en kiemen. En niet in de laatste plaats waren enkelen met illegale kunstmatige opgekalefaterd.
Gaandeweg verbleken echter de „plantenextracten“, en nu zijn interferentie kleurstoffen nodig. Dat zijn flinterdunne laagjes uit natriumsilicaat, vloeimiddelen, wit titandioxide en het okerpigment uit het Stenen Tijdperk. Daarmee zijn glinsterende kleuren te maken – ja zelfs goud- en zilvereffecten. Dat kent men ook van oliefilmpjes op plassen water, waarin alle kleuren van de regenboog schitteren.
Het laatste nieuwtje zijn quantenpunten. Daarvoor worden met behulp van nanotechnologie "kunstmatige atomen” geproduceerd, waarbij de elektronen zo gevangen worden dat ze een vooraf bepaalde kleur uitstralen. Tja, de levensmiddelenindustrie gaat zuiver optisch gezien een stralende toekomst tegemoet. Eet smakelijk!
Literatuur
Accum FA: Treatise on Adulterations of Food. Abraham Small, Philadelphia 1820
Budde J: Bettwanzen können Krankheiten übertragen. Deutschlandfunk 26.11.2014
Fock A et al: Die Welt wird bunt: Die dunkle Vergangenheit der Zusatzstoffe. EU.L.E.nspiegel 2009; H.3-4: 3-27
Burrows A: Palette of our palates: A brief history of food coloring and ist regulation. Comprehensive Reviews in Food Science and Food Safety 2009; 8: 394-408
Andersen A: Chemie als Zukunftstechnologie – Teerfarbenindustrie vor dem Ersten Weltkrieg. Jahrbuch für Wirtschaftsgeschichte 1999; 40: 85-101
Cullen WR: Is Arsenic an Aphrodisiac? The Sociochemistry of an Element. RSC, Cambridge 2009
Hoskins TH: What we eat. An Account of the Most Common Adulterations of Food and Drink. Burnham, Boston 1861
Inoue K et al: Induction of kidney and liver cancersby the natural food additive madder color in a two-year rat carcinogenicity study. Food & Chemical Toxicity 2009; 47: 184-191
Jones DEH et al: Arsenic in Napoleon‘s wallpaper. Nature 1982; 299: 626-627
Erb W: Die Pikrinsäure, ihre physiologischen und therapeutischen Wirkungen. Stahel’sche Buch- und Kunsthandlung, Wüzrburg 1985
Emsley J: The Elements of Murder. Oxford University Press, Oxford 2005
Kakosy T et al: Lead intoxication epidemic caused by ingestion of contaminated ground paprika. Journal of Toxicology, Clinical Toxicology 1996; 34: 507-511
Reimann H: Farbstoffe als Antiinfektiva –Stellenwert in der Dermatotherapie und kritische Anmerkungen. Symposium der Gesellschaft für Dermopharmazie, Köln 27.3.2007
Nürnberg W et al: Nutzen-Risiko-Abwägung bei Rezeptur der TRiphenylmethanfarbstoffe. Hautarzt 2008; 59: 833-837
Maley AM1 Arbiser JL: Gentian violet: a 19th century drug re-emerges in the 21st century. Experimental Dermatology 2013; 22: 775-780
Merck Patent GmbH: Pigmente. EP 2 632 988 B1 vom 08.10.2014
Pfaff G: Faszinierende Farbspiele: Effektpigmente. q&more 2014; 5 (1): 18-24
Mearl Corp: Rutile-coated mica nacreous pigments and process for the preparation thereof. US 4038 099 vom 26.07.1977
Erdem T, Demir HV: Color science of nanocrystal quantum dots for lighting and displays. Nanophotonics 2013; 2: 57–81
Barroso MM: Quantum dots in cell biology. Journal of Histochemistry & Cytochemistry 2011; 59: 237–251
