Door Udo Pollmer

In Japan wordt de kogelvis beschouwd als de meest delicate aller vissen. De specialiteit mag alleen worden bereid door chef-koks met een licentie. Kennelijk werkt zijn gif tetrodotoxine zelfs in sporen ook bij de mens als drug -en kan ook fataal zijn.

Een van 's werelds meest explosieve gifstoffen is in opmars in Europa: het zenuwgif tetrodotoxine. Voor de meesten is het van de Japanse kogelvis, de Fugu bekend - een gewaardeerde delicatesse in het land van de rijzende zon. Ook al mag de hoog giftige specialiteit alleen maar bereid worden door koks met een licentie, vallen er toch regelmatig slachtoffers in Japan. Ondertussen is tetrodotoxine niet alleen in Azië, maar wereldwijd voor een...

...gestaag groeiend aantal vergiftigingen verantwoordelijk. Strychnine, curare en cyaankali zijn daartegenover niet meer dan slappe thee.

Een enkele kogelvis bevat genoeg gif om 30 volwassenen te doden. De eerste symptomen doen zich een half uur na consumptie voor. Het gaat tintelen op de tong en lippen, dan volgen hoofdpijn en braken, uiteindelijk geven de spieren het op, in ernstige gevallen eindigt het met de dood door ademhalingsstilstand. Er bestaat geen tegengif. Tetrodotoxine is hittebestendig, dus koken heeft geen nut.

Vergiftigingen in de Middellandse-Zeegebied

Ondertussen maakt de giftige vis ook de Europese wateren onveilig. Ongeveer 15 jaar geleden zwom hij door het Suezkanaal in de Middellandse Zee. Sindsdien heeft hij zich verspreid langs de kusten en heeft nu Spanje bereikt. Vissers beschouwen hem als plaag, omdat hij hun netten beschadigt en het aantal inktvissen decimeert, maar zelf geen enkele marktwaarde heeft. Hij heeft vrijwel geen natuurlijke vijanden. Alleen octopussen en haaien kunnen hem veilig consumeren, andere dieren betalen voor zulk experiment met hun leven. Bij gevaar blaast hij zich voorzichtigheidshalve op tot een kogel met spitse stekels.

Hoewel de Fugu in Europa niet mag worden verkocht, werden uit het Middellandse Zeegebied al meer dan een dozijn vergiftigingen gemeld, meest recent uit Cyprus en Griekenland. Daarnaast kunnen ook krabben, zeeslakken, zeesterren en octopussen het zenuwgif bevatten. De grootste zorg geldt voor de mosselen. Daar ze zeewater filteren, komen vondsten van residuen niet als een verrassing. Betroffen zijn vooral de kusten van Griekenland. In Spanje veroorzaakte een trompetschelp op de lokale markt voor een zware vergiftiging.

Ook de Noordzee is niet meer veilig

Ondertussen is de Noordzee niet meer veilig. Hier kan ballastwater verantwoordelijk geweest zijn voor de invoering van toxische organismen zoals snoerwormen uit Aziatische oorden. Langs de kusten van Holland en Engeland zijn intussen zelfs de oesters niet langer veilig. De Nederlanders zijn al begonnen hun commerciële mosselbanken op tetrodotoxine te controleren.

Bijna onopgemerkt verspreidt het gif zich over het Europese vasteland. Met zorg bekijkt de vakwereld een invasie van de Zuidoost-Aziatische hamerhaaiwormen. Het ongedierte doet de mensen vooralsnog niets, want de gifslangen jagen op regenwormen. Maar met hen accumuleert het toxine in onze landbouwgebieden, die rijk zijn aan regenwormen, vooral in de tuinbouw en fruit teelt.

Als onschadelijke dosis (NOAEL) gold tot nu toe 75 microgram tetrodotoxine per kilo lichaamsgewicht. Maar een recente studie met muizen laat zien hoe gemakkelijk men zich daarmee kan vergissen: met deze veronderstelde onschadelijke dosis overleed een aantal van de dieren in korte tijd. Het is dan ook zeer twijfelachtig of de EU-grenswaarde van 25 μg/kg lichaamsgewicht in overeenstemming is met de buitengewone toxiciteit.

De aangename kanten van het gif

Sommige levende wezens weten daarentegen de aangename kanten van het gif te gebruiken. Dolfijnen werden erbij waargenomen, hoe ze met kogelvissen waterpolo speelden, waarbij ze in hun nood het gif uitscheiden. Na wat "spelen" begonnen de dolfijnen volledig ontspannen aan het oppervlak van het water te chillen. Daar er ook tetrodotoxine werd gevonden in gestrande soorten, hebben deze wellicht een overdosis gehad - en daarmee een oriëntatie probleem, of waren ze "geflipt."

Geen wonder dus, dat uit Japanse oogpunt, de Fugu de delicaatste van alle vissen is. Blijkbaar werkt tetrodotoxine in sporenbereik ook bij mensen als drug. En alles wat high maakt, smaakt gewoonlijk super lekker, ook wanneer vadertje dood dit keer maar een paar microgram verwijdert van het culinaire paradijs staat te wachten. Eet smakelijk!

Literatuur:

Turner AD et al: New invasive Nemertean species (Cephalothrix Simula) in England with high levels of tetrodotoxin and a microbiome linked to toxin metabolism. Marine Drugs 2018; 16: e452

Kleitou P et al: Coryphaena hippurus: A potential predator of Lagocephalus sceleratus in the Mediterranean Sea. International Journal of Fisheries and Aquatic Studies 2018; 6: 93-95

Boente-Juncal A et al: Chronic In vivo effects of repeated exposure to low oral doses of tetrodotoxin: Preliminary evidence of nephrotoxicity and cardiotoxicity. Toxins 2019; 11: e96

Hokama Y et al: Causative toxin(s) in the death of two Atlantic dolphins. Journal of Clinical Laboratory Analysis 1990; 4: 474-478

Knutsen HK et al: Risks for public health related to the presence of tetrodotoxin (TTX) and TTX analogues in marine bivalves and gastropods. EFSA Journal 2017; 15: e4752

Lago J et al: Presence of tetrodotoxin in shellfish. Aquaculture Advisory Council, Market Advisory Council, Brussels June 2018

Barman AKA et al: Puffer fish poisoning: An assessment of consumer awareness and availability in Sylhet region, Bangladesh. International Journal of Fisheries and Aquatic Studies 2018; 6: 110-116

Williams BL: Behavioral and chemical ecology of marine organisms with respect to tetrodotoxin. Marine Drugs 2010; 8: 381-398

Bane V et al: Tetrodotoxin: chemistry, toxicity, source, distribution and detection. Toxins 2014; 6: 693-755

Botana LM (Ed.): Seafood and Freshwater Toxins. M. Dekker, New York 2000